Utworzony został w 1950 roku, jako trzeci polski park narodowy. Położony jest w centralnej części Gór Świętokrzyskich i obejmuje: pasmo Łysogór (z najwyższym szczytem Łysicą – 612 m n.p.m.) i Łysą Górą (– 595 m n.p.m.), część Pasma Klonowskiego (z górami Psarską i Miejską), Doliny Wilkowskiej i Doliny Dębniańskiej, a także trzy eksklawy – Górę Chełmową, Las Serwis i Skarpę Zapusty (od roku 1996).
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego znajduje się 5 obszarów ochrony ścisłej. Dawniej nazywane były rezerwatami ścisłymi. Obecnie określa się je jako obszary ochrony ścisłej. Obejmują łącznie 1731,30 ha, a więc około 23 % ogólnego obszaru Parku.
ŚPN jest parkiem typowo leśnym, w którym lasy zajmują 95% jego obszaru. Pod względem ekologicznym we florze Parku dominujący udział mają gatunki leśne oraz środowisk podmokłych i bagiennych. Na uwagę zasługuje liczna obecność roślin górskich. Na obszarze Parku i w jego najbliższym sąsiedztwie stwierdzono dotychczas 45 gatunków, przy czym aktualnie występuje 39 gatunków (co stanowi ok. 5% rodzimej flory Parku). Są to między innymi: tojad dzióbaty, przetacznik górski, paprotnik kolczysty, czosnek niedźwiedzi, żywiec dziewięciolistny, miesiącznica trwała, kokorycz okółkowa, a także jedyny gatunek wysokogórski (subalpejski) – omieg górski.
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie ponad 4000 gatunków zwierząt. W faunie ŚPN można wyróżnić gatunki będące reliktami polodowcowymi, wśród których wyróżnia się relikty plejstoceńskie i wczesnoholoceńskie. Należy do nich m.in. 6 gatunków ślimaków, 11 gatunków owadów i 1 gatunek płaza. Gatunki reliktowe mają charakter dysjunkcyjny lub wyspowy. Utrzymały się one na obszarze Gór Świętokrzyskich (głównie Łysogór) ze względu na chłodniejszy klimat.
