Ojcowski Park Narodowy został utworzony 14 stycznia 1956 r. Jego powierzchnia wynosi obecnie 2145,62 ha. Leży w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i obejmuje doliny dwu niewielkich rzek – Prądnika i Sąspówki.
Park posiada strefę ochronną zwaną otuliną rozciągającą się na obszarze pięciu gmin: Skała, Jerzmanowice-Przeginia, Wielka Wieś, Sułoszowa oraz Zielonka.
Ochrona ścisła obejmuje najcenniejsze zespoły leśne, głównie buczynę karpacką o powierzchni 251 ha (12% obszaru Parku). Ochrona czynna jest prowadzona na powierzchni 1057 ha (65%), a krajobrazowa na 107 ha (23%). Największą powierzchnię OPN zajmują ekosystemy leśne (71%); są to bory mieszane, buczyna karpacka i lasy grądowe oraz małe skrawki jaworzyny i ciepłolubnych buczyn. Gruntów rolnych jest 464 ha (22%), w tym 81 ha łąk (4%). Grunty te ze względu na słabe wykorzystanie rolnicze podlegają naturalnej sukcesji lasu, zaś łąki wymagają koszenia w ramach ochrony czynnej. Ochrona krajobrazowa dotyczy głównie terenów prywatnych.
Na bogatą florę Parku składają się głównie gatunki środkowoeuropejskie (najliczniejsze), północnoeuropejskie i azjatyckie. Są to na ogół pospolite składniki flory Doliny Prądnika, tworzące runo lasów liściastych lub wchodzące w skład typowych zbiorowisk leśnych (m.in. buk, grab, dąb szypułkowy). Wśród ok. 50 gatunków górskich występuje tu grab, jodła, tojad smukły i mołdawski, żywiec gruczołowaty i in. Do rzadkich roślin w tej grupie należy chaber miękkowłosy rosnący w Dolinie Zachwytu. W runie lasów jaworowych na pn.-wsch. stokach Chełmowej Góry i na skałach Czyżówki rośnie cienioluby gatunek rzadkiej paproci - języcznik zwyczajny.
Liczbę występujących tu gatunków zwierząt szacuje się na 11 tys., opisano do tej pory ok. 6 tys. Bardzo charakterystyczną dla OPN grupą zwierząt i będącą jego symbolem są zamieszkujące jaskinie nietoperze – występuje ich tutaj aż 17 gatunków (w całej Polsce jest 25 gatunków), najczęstszymi są nocek duży i podkowiec mały. Z większych ssaków występują: sarna, zając szarak, dzik europejski, lis rudy, kuna leśna, tchórz zwyczajny, gronostaj, bóbr europejski, borsuk, orzesznica, piżmak. Stwierdzono występowanie 120 gatunków ptaków, w tym 94 lęgowe, m.in. są to: bocian czarny, pluszcz, zimorodek, puszczyk, jastrząb gołębiarz, sowa uszata, dzięcioł czarny, dzięcioł zielony, dzięcioł zielonosiwy, dzikie gołębie (gołąb grzywacz i turkawka), mysikrólik. Na zimę przylatują: czeczotki, jemiołuszki i kwiczoły. Z płazów występują: traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, ropucha szara, żaba trawna, rzekotka drzewna i inne. Gady reprezentowane są przez: zaskrońca zwyczajnego, jaszczurkę zwinkę, padalca zwyczajnego, żmiję zygzakowatą, gniewosza plamistego. Najpospolitszymi gatunkami ryb są żyjące w wodach Sąspówki oraz Prądnika pstrąg potokowy i pstrąg tęczowy. Z rzadkich ślimaków warto wymienić dużego pomrowa błękitnego i wielkiego. Najliczniejsze są owady (opisano ich tu ponad 5 tys. gatunków).
Do głównych zagrożeń Ojcowskiego Parku Narodowego należy niekorzystny wpływ turystyki na przyrodę Parku, presja osadnictwa zarówno na terenie Parku jak i w bezpośrednim jego sąsiedztwie, zanikanie rzadkich i zagrożonych gatunków roślin, w tym opanowywanie siedlisk rodzimych roślin przez gatunki obce, niekorzystna struktura własnościowa (30% OPN stanowi własność obcą).
Wśród działań ochronnych należy wymienić przebudowę drzewostanów przez dostosowanie ich składu gatunkowego do warunków siedliskowych, koszenie łąk ze zbiorem i wywozem biomasy, usuwanie niepożądanych gatunków roślin ze stanowisk rzadkich i zagrożonych, ochrona walorów krajobrazowych, organizacja ruchu turystycznego.
Na teren Parku łatwo jest dotrzeć drogami jezdnymi (wjazd do Ojcowa z głównej drogi krajowej nr 7 – od strony Warszawy i 94 – od strony Krakowa i Katowic) oraz znakowanymi szlakami pieszymi. Sieć szlaków liczy 37 km; umożliwiają one dojście do takich obiektów jak obydwie jaskinie – Łokietka i Ciemna, zamek w Pieskowej Skale, pozostałości zamku w Ojcowie, stała wystawa przyrodnicza OPN. Obiekty te są dostępne do zwiedzania zwykle w godzinach od 9 (10) do 16, na ogół w sezonie turystycznym. W okresie zimowym można zwiedzać zamek w Pieskowej Skale oraz wystawę przyrodniczą OPN. Przez cały rok jest dostępny do zwiedzania także zespół sakralny w Grodzisku i kaplica Na Wodzie w Ojcowie (zwykle między nabożeństwami, po uzgodnieniu z miejscową parafią).
W Ojcowskim Parku Narodowym znajduje się Ośrodek Edukacyjno-Dydaktyczny prowadzący zajęcia dla nauczycieli, przewodników, studentów i grup szkolnych. Do tego celu są wykorzystywane ścieżki edukacyjne oraz stała ekspozycja przyrodnicza. Zajęcia również prowadzi zamek w Pieskowej Skale (Oddział Zamku Królewskiego na Wawelu) oraz prywatni właściciele starej osady młynarskiej Boroniówka w Grodzisku.
